Với Bên Trong Vỏ Kén Vàng, Phạm Thiên Ân trở thành đạo diễn Việt Nam đầu tiên đoạt giải cho tác phẩm điện ảnh đầu tay xuất sắc nhất tại LHP Cannes.
Một buổi sáng chủ nhật tuần cuối cùng tháng 5, hàng loạt trang tin tức điện ảnh uy tín toàn cầu đồng loạt đưa tin về chiến thắng rực rỡ của điện ảnh Việt tại Cannes. Bộ phim Bên Trong Vỏ Kén Vàng tái lập thành tích của Mùi Đu Đủ Xanh (1993) khi đoạt giải Máy Quay Vàng – hạng mục dành cho tác phẩm điện ảnh đầu tay xuất sắc nhất tại liên hoan phim danh giá. Bất ngờ hơn nữa, tác phẩm không đến từ những đạo diễn đã quen thuộc trong nước mà ra đời nhờ giấc mơ của một chàng trai Việt Nam tự học điện ảnh bằng nghề quay dựng video đám cưới, xem sự nghiệp làm phim như “một tiếng gọi thiêng liêng”.
Nếu vào trang cá nhân của Phạm Thiên Ân – “cha đẻ” của Bên Trong Vỏ Kén Vàng, nhiều người sẽ không nghĩ đây là đạo diễn đang “làm mưa làm gió” trên diễn đàn điện ảnh thế giới. Thay vào đó, thứ đầu tiên trên trang cá nhân của anh khiến người ta chú ý lại là một tấm ảnh được cắt ra từ Fire of Love, bộ phim tài liệu về cuộc đời vợ chồng nhà khoa học Katia và Maurice Krafft – những người dành cả đời cống hiến cho công việc nghiên cứu hoạt động của núi lửa, trước khi thiệt mạng vì một vụ phun trào bất ngờ tại vùng Unzen (Nhật Bản) năm 1991.
“Cuộc sống của chúng ta chỉ giống một cái nháy mắt nếu so sánh với tuổi đời của các núi lửa”. Đó là câu thoại ưa thích được Thiên Ân chọn làm ảnh bìa trang cá nhân, xuất hiện ngay sau chi tiết cái chết của vợ chồng nhà khoa học xấu số trong phim. Sau cảnh đó, Miranda July (người dẫn chuyện của Fire of Love) truyền đi một thông điệp mạnh mẽ, rằng dù quãng thời gian nhân loại xuất hiện trên Trái Đất thực sự khiêm tốn, con người vẫn có khả năng để lại những dấu ấn vô cùng to lớn trên hành tinh này.
Tình yêu với điện ảnh của Phạm Thiên Ân phần nào cũng giống câu chuyện của hai nhà khoa học quả cảm Katia và Maurice Krafft. Sinh ra và lớn lên ở một xóm đạo tại Bảo Lộc (Lâm Đồng), cậu bé Thiên Ân cũng chưa bao giờ nghĩ một ngày sẽ trở thành đạo diễn. Hồi nhỏ, anh thường cùng nhóm bạn tổ chức các buổi xem phim siêu anh hùng, hành động như bao đứa trẻ khác. “Thú thật, lúc đó tôi cũng không có nhiều cảm nhận về điện ảnh. Chắc tôi chỉ đủ kiên nhẫn xem một bộ art-house (phim nghệ thuật) trong 10 phút”, anh chia sẻ.
Đến tuổi trưởng thành, Thiên Ân rời quê xuống TP.HCM theo học ngành công nghệ thông tin. Sau khi ra trường, giống nhiều người trẻ khác, anh trải qua một quãng thời gian mông lung, không biết chọn lối rẽ nào trước ngưỡng cửa trưởng thành. Trong lúc đó, nghệ thuật như một luồng sáng hiếm hoi khiến Thiên Ân cảm thấy thích thú, dẫn đến quyết định tìm một công việc nào đó “có chút liên quan đến lĩnh vực này”.
Anh nhớ lại: “Sau khi ra trường, tôi dành thời gian lên mạng tự học quay, dựng video và nộp đơn xin vào một công ty sản xuất phim đám cưới, và ồ tôi được nhận. Nghề này ở Việt Nam thu nhập khá tốt”.
Năm 2015, Phạm Thiên Ân cùng gia đình sang Mỹ định cư. Khi chuyển đến đất nước mới, người nhà khuyên anh học một số nghề để ổn định như cắt tóc hay làm móng để kiếm kế sinh nhai. Vì muốn có nhiều thời gian để xem phim và nghiên cứu về điện ảnh, Thiên Ân nhất quyết bám trụ với sự nghiệp quay dựng video đám cưới.
Công việc này không đòi hỏi làm liên tục mỗi ngày, lại giúp anh có cơ hội thực hành những kiến thức tự học được trên mạng. Vợ anh ủng hộ chồng khi kiêm thêm nghề trang trí tiệc. Sau này, cô cũng giữ nhiệm vụ phụ trách thiết kế bối cảnh cho Bên Trong Vỏ Kén Vàng.
Chàng thanh niên tốt nghiệp ngành IT bắt đầu chìm đắm theo dòng chảy phát triển của làng điện ảnh thế giới. Dần dần, những bộ phim nghệ thuật “khó nuốt” mà cậu bé Thiên Ân ngày trước chỉ xem nổi 10 phút rồi tắt lại trở nên hấp dẫn đến lạ kỳ.
Thiên Ân chia sẻ: “Tôi nhận ra khi tạo một thế giới riêng trong điện ảnh thì không có giới hạn. Chúng ta có thể vượt qua mọi rào cản về văn hóa, ngôn ngữ, cuộc sống. Các bộ phim cho phép ta chơi đùa với thời gian, không gian và cảm xúc. Tôi cho rằng điện ảnh là nơi mà ta được biểu đạt góc nhìn riêng tư về các lát cắt của cuộc sống. Nó cho tôi cơ hội được đối mặt với những vấn đề bản thân từng cố gắng phớt lờ trước đây. Điện ảnh giúp tôi tìm ra con đường, mục đích sống và là cách để tôi cống hiến cho cuộc đời này”.
Về việc gìn giữ mỹ cảm điện ảnh dù làm các sản phẩm video thương mại, Phạm Thiên Ân chia sẻ: “Tôi tách bạch mọi việc rõ ràng. Tôi coi làm phim cưới là công việc kiếm tiền. Nếu khách hàng yêu cầu đơn giản, tôi chỉ làm sản phẩm vừa phải. Còn với điện ảnh, tôi dành nhiều thời gian hơn, chăm chút cầu kỳ hơn. Tôi không nghĩ người làm phim không được làm phim cưới hay quảng cáo”.
Quãng thời gian này, Thiên Ân liên tục tự vấn bản thân những câu hỏi: “Mình tồn tại vì mục đích gì? Điều gì trong cuộc đời này mới thật sự quan trọng?”. Càng suy nghĩ, chàng trai trẻ càng quyết tâm hơn theo đuổi ước mơ làm phim. Trong nhiều năm, anh liên tục sắp xếp công việc để trở về Việt Nam tìm cơ hội làm phim.
Anh kết nối với 2 người bạn “nối khố” chung đam mê là Đinh Duy Hưng, Trần Văn Thi, cùng từng lớn lên ở xóm đạo trên Bảo Lộc. Cả nhóm bắt đầu với những cuộc thi làm phim ngắn trong nước, trước khi mang các tác phẩm đi giới thiệu tại các LHP quốc tế. Suốt 8 năm, mỗi lần Thiên Ân về nước, họ lại tụ tập rủ nhau đi làm phim. Hưng và Thi sau đó cũng lần lượt đảm nhận vai trò quay phim và sản xuất của Bên Trong Vỏ Kén Vàng.
Lòng tin là đề tài Phạm Thiên Ân quan tâm và tập trung đưa vào các tác phẩm của mình. Trước Bên Trong Vỏ Kén Vàng, anh cho ra đời 3 phim ngắn. Một trong số đó là Hãy Tỉnh Thức và Sẵn Sàng (2019). Tác phẩm gây tiếng vang khi được trình chiếu tại hạng mục Director’s Fortnight của LHP Cannes và đoạt giải. Bộ phim dài 14 phút này sau đó trở thành đoạn mở đầu Bên Trong Vỏ Kén Vàng.
Nội dung Hãy Tỉnh Thức và Sẵn Sàng xoay quanh một bữa nhậu vỉa hè của nhóm thanh niên giữa Sài Gòn tấp nập. Họ thao thao bất tuyệt về những câu chuyện cuộc đời, tôn giáo. Cái tài của Thiên Ân là biến một kịch bản không có cốt truyện cụ thể thành đoạn phim ngắn với nội dung đầy lớp lang. Từ bối cảnh giản dị đó, đạo diễn mới tròn 30 tuổi đưa ra rất nhiều góc nhìn thú vị về đời sống vật chất cũng như tinh thần của con người.
Giữa sự hối hả của chốn đô thành, các nhân vật trong phim bị cuốn theo guồng quay cơm áo gạo tiền mà quên mất mỗi chúng ta cũng chỉ như hạt cát nhỏ trên sa mạc nếu so sánh với vũ trụ bất tận ngoài kia. Bộ phim giống một lời nhắn nhủ với khán giả về sự ngắn ngủi và hữu hạn của kiếp người. Mà ở đó, mỗi người cần phải tự “thức tỉnh” và “sẵn sàng” trước những biến động bất ngờ của cuộc đời.
Chủ đề tư tưởng đó được thể hiện rõ ràng hơn trong Bên Trong Vỏ Kén Vàng. Ở đó, nhân vật nam chính lang thang qua những nẻo đường nông thôn Việt Nam, anh dần bị cuốn vào vòng xoáy hư ảo giữa thực và mơ, không ngừng tự vấn về ý nghĩa của sự tồn tại. Qua bộ phim, Thiên Ân như muốn nhắn nhủ với khán giả rằng không có câu trả lời dễ dàng cho ý nghĩa của cuộc sống. Con người chỉ có thể đi tìm kiếm chúng với một niềm tin chân thành nhất. Và cuối cùng, lòng tốt và sự nhân hậu chính là những thứ ta để lại trên hành trình đó.
Tuy nhiên, câu chuyện đó không phải yếu tố chính giúp Thiên Ân chinh phục các giám khảo khó tính tại LHP Cannes. Bên Trong Vỏ Kén Vàng còn là một tác phẩm táo bạo và khiêu khích người xem ở mặt kỹ thuật làm phim. Các nhà phê bình quốc tế nhận xét Bên Trong Vỏ Kén Vàng gợi nhớ đến phong cách của các đạo diễn tên tuổi như Apichatpong Weerasethakul hoặc Bi Gan. Thiên Ân cũng đem đến một ngôn ngữ điện ảnh rất riêng, thổi một làn gió mới mẻ vào dòng chảy chung của làng phim thế giới.
“Cái khó trong quá trình làm phim này là tôi thường sử dụng các cú máy dài, chậm và đôi lúc chuyển động theo nhân vật. Tôi phải dành nhiều thời gian trên hiện trường để tìm ra sự cân bằng giữa chuyển động của máy quay và diễn viên, nhịp điệu câu chuyện. Việc này khiến tôi phải mất 2 đến 3 năm mới xong quá trình ghi hình.
Một điều khó hơn nữa là tôi muốn sử dụng yếu tố thời tiết, các chất liệu mang tính tự nhiên. Vì thế, cả đoàn phải đợi những yếu tố như sương mù, mưa gió mới có thể bắt đầu ghi hình. Những thứ đó có thể được tái hiện một cách nhân tạo nhưng sẽ không thật. Trong khi, tôi cần mọi thứ phải thật tự nhiên”, đạo diễn trẻ chia sẻ với chúng tôi.
Một cảnh ấn tượng nhất trong Bên Trong Vỏ Kén Vàng là cú máy dài 25 phút không cắt (one-shot) xoay quanh cuộc gặp gỡ giữa Thiện và cụ Lưu. Thiên Ân mất 4 tuần để hoàn thành vì phải đợi thời tiết phù hợp, cộng thêm việc người đóng cụ Lưu không phải là diễn viên chuyên nghiệp và không thể nhớ thoại. Máy quay cần đi từ ngoài vào trong nhà một cách từ từ chứ không được tiến nhanh. Đồng thời, ekip cố gắng triệt tiêu chuyển động máy quay để khán giả quên đi cảm giác nhân vật đang bị quay phim.
Bên Trong Vỏ Kén Vàng có tổng thời gian quay là 110 ngày, trải dài từ năm 2020 cho đến năm 2022. Một lý do khác khiến quá trình sản xuất phải kéo dài đến từ quá trình kêu gọi vốn. Thông thường, một dự án phim độc lập thường chỉ bắt đầu đi vào sản xuất khi tác giả đã xin được 80-90% kinh phí. Tuy nhiên, khi quay những shot đầu tiên, Thiên Ân mới xin được khoảng 20% ngân sách, xác định vay mượn rồi sau đó xin các quỹ tài trợ để trả bù sau.
Sau này, Ân thừa nhận rằng đó là một quyết định đầy rủi ro mà anh và cả đoàn phim đều xác định tư tưởng phải chấp nhận. “Khi bắt tay vào làm, tôi cho rằng tiền không quan trọng bằng sự sẵn sàng và niềm tin mình sẽ làm được”.
Cũng nhờ lòng tin đó, mọi điều kiện cần để thực hiện bộ phim lại đến một cách tự nhiên và kỳ lạ với chàng đạo diễn sinh năm 1989. Khi thiếu tiền sản xuất, cả ekip lại họp bàn tìm cách đối phó. Cả đoạn lại thay đổi bối cảnh, sửa lại kịch bản để giảm thiểu chi phí.
Trên hành trình của mình, Thiên Ân liên tục gặp thêm nhiều người đồng hành đầy nhiệt huyết và đam mê. Đôi khi, họ mang đến những điều thậm chí còn mới mẻ, hay ho hơn so với phương án ban đầu. Tất cả diễn ra màu nhiệm như một câu trong cuốn tiểu thuyết Nhà Giả Kim: “Khi bạn khao khát một điều gì đó, cả vũ trụ sẽ hợp lực giúp bạn đạt được điều đó”.
“Bộ phim Bên Trong Vỏ Kén Vàng với tôi chỉ là sự khởi đầu. Thế nên, tôi chỉ muốn nói thực hiện một bộ phim thì phải thành thật với thế giới và nhân vật đang tạo dựng, về những điều bạn yêu và hiểu nhất và tìm mọi phương tiện để thể hiện chúng lên màn ảnh. Nếu bạn đủ đam mê và cống hiến thì chắc chắn sẽ thành công”, Thiên Ân hào hứng khi nói với chúng tôi.
Giải thưởng tại LHP Cannes chính là trái ngọt cho những năm tháng theo đuổi một giấc mơ tưởng chừng viển vông của chàng sinh viên IT yêu nghệ thuật năm nào. Câu chuyện của Phạm Thiên Ân là minh chứng rõ nhất cho thông điệp: Đừng chạy theo thành công mà hãy theo đuổi sự ưu tú. Khi đó, thành công sẽ theo đuổi bạn.
Bên Trong Vỏ Kén Vàng là sự mở đầu đầy hứa hẹn với Phạm Thiên Ân. Màn xuất hiện đầy rực rỡ tại LHP Cannes 2023 ấy cũng đánh dấu sự ra đời của một thế hệ các nhà làm phim trẻ – những người luôn hướng đến sự sáng tạo, đi tìm ngôn ngữ điện ảnh của riêng mình và không bị bó buộc.
